Του Ιωάννη Μόσχου, Αρχαιολόγου
Μέρος Γ΄
Ισως δεν είναι ευρέως γνωστό, αν και είναι το πλέον καθοριστικό της στοιχείο, πως η Συνθήκη της Λωζάνης είναι η τελευταία από τις πέντε συνθήκες ειρήνης που υπογράφτηκαν μετά από τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο μεταξύ των εμπόλεμων πλευρών. Ηταν αυτή που αντικατέστησε την ευνοϊκότερη για την Ελλάδα σχετική Συνθήκη ειρήνης των Σεβρών, η οποία πάντως δεν είχε επικυρωθεί από τα κοινοβούλια των εμπλεκομένων.
Σε αυτές τις Συνθήκες το ένα από τα συμβαλλόμενα μέρη απαρτιζόταν από το σύνολο των νικητριών δυνάμεων. Το άλλο μέρος αποτελούσε το κάθε ένα κράτος ξεχωριστά, από εκείνα που είχαν χάσει τον πόλεμο. Η Ελλάδα προσήλθε στις διαπραγματεύσεις με τη χορεία των νικητών για να υπογράψει τη συνθήκη ειρήνης με την Τουρκία, τέτοια θεωρητικά που θα ικανοποιούσε ηθικά τις απαιτήσεις της ως νικήτρια αλλά και τις βλάβες που είχε υποστεί.
Η Τουρκία ήταν ενισχυμένη έναντι της Ελλάδας λόγω της επιτυχίας της στο Μικρασιατικό μέτωπο και απαίτησε εδάφη ως αντάλλαγμα, τα οποία και έλαβε.
Το θέμα αυτό αφορούσε ένα μέρος της Συνθήκης και δεν έξωσε την Ελλάδα από τις απαιτήσεις της ως νικήτριας δύναμης, πολύ περισσότερο δεν μετέβαλε την ίδια την ουσία και το πνεύμα της Συνθήκης, που καθόρισε τις σχέσεις των νικητριών δυνάμεων με την ηττημένη Τουρκία.
ΟΙ ΝΙΚΗΤΕΣ ΗΤΑΝ ΗΤΤΗΜΕΝΟΙ
Αυτή η θεμελιώδης διάσταση δεν ακούγεται σχεδόν καθόλου, ίσως και από άγνοια, καθώς επισκιάστηκε ή διασυνδέθηκε με το γεγονός της Μικρασιατικής καταστροφής και την ελληνοτουρκική συμφωνία ανταλλαγής πληθυσμών, που προσαρτήθηκε στη Συνθήκη. Είναι όμως ανιστόρητο και προφανώς καθόλου τυχαίο να εμφανίζεται η Τουρκία ως νικήτρια δύναμη και τάχα ως χαμένη από τη Συνθήκη, την οποία μάλιστα θα επιθυμούσε να αναθεωρήσει για να επανορθώσει την αδικία που υπέστη. Αλλά η Συνθήκη υπάρχει ακριβώς γιατί η Τουρκία βρισκόταν μεταξύ των ηττημένων του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου.
Η Συνθήκη της Λωζάνης, εξυπηρετώντας εν μέρει τα συμφέροντα της Ελλάδας ως νικήτριας χώρας και κυρίως εκείνα των μεγάλων δυνάμεων που βρίσκονταν στο στρατόπεδο των νικητών, επιφύλαξε για την Τουρκία τη θέση ενός ασιατικού κράτους, που θα είχε εφεξής τον πλέον ελάχιστο ζωτικό χώρο στο Αιγαίο και ανύπαρκο σχεδόν ρόλο στην ανατολική Μεσόγειο. Οι λόγοι που συνέβη αυτό σχετίζονταν με την ασφάλεια της περιοχής ενώ υπήρχαν και οι ισχυροί οικονομικοί και εμπορικοί παράμετροι, που συνδέονταν με τα μεγάλα και συχνά αλληλοσυγκρουόμενα συμφέροντα των συμμάχων μας.
ΤΙ ΕΛΑΒΕ, ΤΙ ΔΕΧΘΗΚΕ
Η Τουρκία, που θεώρησε ότι η στρατηγική της θέση θα ισχυροποιούνταν εάν κατείχε τον έλεγχο των Στενών, έλαβε το βόρειο σκέλος των Δαρδανελίων μαζί με την Ανατολική Θράκη και αυτό ήταν ήδη ένα τεράστιο όφελος για μία ηττημένη χώρα. Μαζί με τα Στενά και για λόγους ασφαλείας τους, απέκτησε την κυριαρχία και των αντικείμενων νησιών, της Ιμβρου και της Τενέδου. Κατέχει από τότε και τις νήσους των Λαγουσών (Μαυρειές), τις οποίες η Συνθήκη εξαιρεί από την κυριαρχία της Ελλάδας χωρίς να αναφέρει ότι αποδίδονται στην Τουρκία, ώστε τα ανωτέρω να αποτελούν δυνητικά για την Ελλάδα μία «γκρίζα ζώνη».
Κατά τα λοιπά αποδέχθηκε να μην έχει καμία εδαφική αξίωση στο νησιωτικό Αιγαίο πέραν των τριών μιλίων από τις ασιατικές ακτές, εξαιρουμένων των νήσων και των εξαρτώμενων από αυτές νησίδων και βράχων, που κατοχυρώνονταν με τη Συνθήκη στην Ελλάδα και βρίσκονται σε ακόμα μικρότερη απόσταση. Τα σχετικά εδάφια για τα τρία μίλια είναι καθοριστικά του πνεύματος της Συνθήκης να καταστεί το Αιγαίο ελληνική θάλασσα και εμφανίζονται αυτούσια σε δύο διαφορετικά άρθρα. Αξίζει να σημειωθεί ότι οι νήσοι των Λαγουσών βρίσκονται πέρα από τη ζώνη των τριών μιλίων.
Η παράλογη αξίωση από την πλευρά της Τουρκίας περί δήθεν «γκρίζων ζωνών» στο Αιγαίο, αφενός μεν παραβλέπει την ουσία αυτή καθ'αυτή της Συνθήκης, αφετέρου δε δεν λαμβάνει καθόλου υπόψη της τον σαφέστατο όρο των τριών μιλίων. Είναι επομένως το θέμα αστήριχτο νομικά και άνευ ουσίας, αλλά η εμμονή της γείτονας προσβλέπει είτε σε μία ευκαιρία διμερούς διαπραγμάτευσης είτε σε μία στρατιωτική εμπλοκή, που δεν είναι ορατή στο άμεσο μέλλον.
ΤΟ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΤΟΥ «ΑΤΤΙΛΑ»
Ολα αυτά δεν έχουν και τόση σημασία για την Τουρκία που διακατέχεται από μεγαλοϊδεατισμό, για τον οποίο η ιστορία διδάσκει ότι εξαφανίζεται μόνο ύστερα από καταστροφή. Η ίδια έχει κατ'επανάληψη παραβιάσει τη συνθήκη της Λωζάνης εκεί που θεωρούσε πως υπήρχε ανοχή ή υπεροχή για να το πράξει και αυτό είναι ένα γεγονός που πρέπει να το λαμβάνουμε σοβαρά υπόψη μας, εάν δεν θέλουμε να εμπλακούμε σε περιπέτειες. Η επέμβαση στην Κύπρο το 1974 αποτελεί το πιο τρανό παράδειγμα, ενώ από τα τελευταία μπορούν να αναφερθούν η εισβολή στη Συρία, της οποίας τα σύνορα με την Τουρκία ορίζει η Συνθήκη της Λωζάνης, και η εμπλοκή της στη Λιβύη και η προσπάθεια να ιδρύσει εκεί στρατιωτική βάση, πάλι κατά παράβαση της ίδιας Συνθήκης. Η καταστροφή της βάσης αυτής από «ξένα» αεροσκάφη στις αρχές του καλοκαιριού δεν έλαβε μεγάλη έκταση στην Τουρκία, ούτε καταλογίστηκε σε κάποιον η επίθεση. Η σιγή είναι κατανοητή. Γιατί ανεξαρτήτως ποιου τα συμφέροντα εξυπηρετούσε, ήταν απολύτως σύννομη με βάση τη Συνθήκη της Λωζάνης, ιδίως εάν υπήρξε εμπλοκή κάποιου από τα συμβαλλόμενα μέρη ή από τρίτους με έννομο συμφέρον (Γαλλία, Αίγυπτος, Συρία-Ρωσία-Λιβύη) και κατέδειξε με πειστικό τρόπο ότι αυτή παραμένει και ενεργή και απαραβίαστη.
Επισημάναμε την περασμένη εβδομάδα ότι τα διδάγματα της πρόσφατης ιστορίας καταδεικνύουν πως η Τουρκία δεν επιθυμεί να αναμετρηθεί πολεμικά με την Ελλάδα, αναγκαζόμενη να αλλάξει τη στρατηγική της στη διάρκεια της κρίσης και να οδηγηθεί σε αδιέξοδα, που την ανάγκασαν τελικά να ανακαλέσει το ερευνητικό και τα πολεμικά της πλοία. Οι πιέσεις που δέχθηκε λειτούργησαν ως άλλοθι τακτικής από την πλευρά της, αλλά η ουσία του αδιεξόδου της παραμένει. Η Τουρκία είτε θα έφερνε τα πλοία της σε απόσταση έξι έως δώδεκα ναυτικών μιλίων από το Καστελλόριζο, οπότε θα προκαλούσε έναν πόλεμο για τον οποίο δεν είναι προετοιμασμένη, είτε θα σταματούσε στα δώδεκα ναυτικά μίλια, που θα συνιστούσε αυτόματη αναγνώριση από την πλευρά της των δώδεκα ναυτικών μιλίων στο Αιγαίο και θα φανέρωνε πόσο ρητορικά ακούγεται το casus belli.
