Του ΙΩΑΝΝΗ ΜΟΣΧΟΥ, αρχαιολόγου
Μέρος Δ΄

H πεποίθηση των αρχαίων Ελλήνων για την ύπαρξη του Κάτω Κόσμου, μεταξύ των άλλων και με γεωγραφική υπόσταση, καθιστά αναμενόμενη την ύπαρξη τουλάχιστον ενός δρομολογίου για την προσέγγισή του από τους ζωντανούς.
Ένα από αυτά, το οποίο παρέμεινε στη συνείδηση του ελληνικού κόσμου σε όλη την αρχαιότητα, περιγράφεται στην Οδύσσεια του Ομήρου κατά το επεισόδιο εκείνο, στο οποίο η Κίρκη προτρέπει τον Οδυσσέα να επισκεφτεί την οικία του Άδη πριν από την επιστροφή του στην Ιθάκη. Είναι η πληρέστερη περιγραφή της πορείας που πρέπει να ακολουθήσει ένας ζωντανός στα ομηρικά χρόνια, αν και τα στοιχεία που αναφέρονται είναι συχνά αντιφατικά, σημάδι κατά περίπτωση ότι, είτε το συγκεκριμένο χωρίο περιλαμβάνει και μεταγενέστερες προσθήκες, είτε ότι ο Όμηρος έκανε συρραφή διαφόρων συναφών μύθων και διηγήσεων της εποχής του.

Η ΦΑΝΤΑΣΙΩΣΗ ΤΟΥ ΠΥΘΑΓΟΡΑ

Ουσιαστικά είναι η μόνη πορεία που γνωρίζουμε ότι ακολουθήθηκε από κάποιον ζωντανό προς τον Κάτω Κόσμο, αφού από την αρχαία ελληνική γραμματεία δεν αποκομίζουμε σαφή στοιχεία για τους άλλους που έφτασαν έως εκεί, όπως ο Θησέας, ο Ηρακλής και ο Ορφέας.

Η δοξασία ότι και ο Πυθαγόρας πήγε στον Άδη, όπως πιστευόταν από τη θρησκευτική σέκτα του πυθαγορισμού στην αρχαιότητα, δεν εμπίπτει στην κατηγορία των ζωντανών. Ο Πυθαγόρας ήταν εκείνος που διέδωσε στον ελληνικό κόσμο την αιγυπτιακή πίστη στη μετεσάρκωση και επομένως επισκέφθηκε τον Αδη σε κάποιον από τους κύκλους της δικής του μετεσάρκωσης, όντας δηλαδή σε κατάσταση ψυχικής και όχι σωματικής ύπαρξης.

ΤΟ ΠΕΡΑΣΜΑ ΤΟΥ ΗΡΑΚΛΗ

Ενωρίτερα από τον Οδυσσέα είχε φτάσει στον Κάτω Κόσμο ο Ηρακλής, την ψυχή του οποίου συνάντησε εκεί ο Οδυσσέας. Η παλαιότερη αναφορά για το ταξίδι του ήρωα απαντά επίσης στα έπη του Ομήρου, αλλά δεν υπάρχουν περισσότερες λεπτομέρειες για την πορεία που ακολούθησε. Ο Ηρακλής πήγε εκεί, αφού σύμφωνα με ορισμένους θεώρησε πρώτα απαραίτητη προετοιμασία και προϋπόθεση τη μύησή του στα Ελευσίνια μυστήρια. Με τη βοήθεια της Αθηνάς έφερε στον επάνω κόσμο τον Κέρβερο, όχι όμως ως χάρισμα της θεάς αλλά νικώντας το φοβερό τέρας σε μάχη. Εκτέλεσε έτσι τον τελευταίο και πιο βαρύ άθλο του, σε μία από τις πιο άσχημες δοκιμασίες που του επέβαλε ο Ευρυσθέας.
Η ΤΙΜΩΡΙΑ ΤΟΥ ΘΗΣΕΑ
Εκεί βρήκε και τον Θησέα και τον απελευθέρωσε, ο οποίος είχε εγκλωβιστεί και φυλακιστεί στο σκοτεινό βασίλειο από τον ίδιο τον Αδη. Είχε κατεβεί στην οικία του για λόγους που δεν ήταν και τόσο ένδοξοι. Συνέδραμε τον φίλο του Πειρίθου να ατιμάσει την κλίνη του Άδη, απαγάγοντας την Περσεφόνη με την οποία ήταν ερωτευμένος.
Ο ΟΡΦΕΑΣ ΣΤΟΝ ΑΔΗ
Ο πρώτος, πάντως, που κατέβηκε στον σκοτεινό και μουχλιασμένο κόσμο ήταν ο Ορφέας με σκοπό να φέρει στο φως την αγαπημένη του Ευρυδίκη, χωρίς αποτέλεσμα ωστόσο, αν και έφτασε πολύ κοντά. Αυτό του το ταξίδι ήταν αρκετό για να του αποδοθεί η ίδρυση μιας μυστικιστικής λατρείας, του ορφισμού, με πολλούς μυημένους στην αρχαία Ελλάδα. Μιας λατρείας που παρέμεινε στο περιθώριο αλλά που ένα βασικό παρακλάδι της υπήρξε η επίσημη μυστηριακή λατρεία των Ελευσινίων, στην οποία υπήρξε τελετάρχης ο Μουσαίος, γιος του Ορφέα. Επομένως, τα ταξίδια των ζωντανών στον Άδη, πλην εκείνου του Οδυσσέα, έγιναν στο όνομα της φιλίας και του έρωτα και δεν στέφτηκαν με επιτυχία, γιατί όλη η προσπάθεια αποτελούσε έναν ανυπέρβλητο άθλο, που μόνο ο Ηρακλης θα μπορούσε να φέρει εις πέρας. Υπήρξαν όμως βασική παρακαταθήκη στις δοξασίες των αρχαίων Ελλήνων ανά τους αιώνες και συνδέθηκαν με μυστηριακές τελετές, που σχετίζονταν με τον Κάτω Κόσμο.
Σύμφωνα με τις δοξασίες της ομηρικής εποχής, δεν μπορούσε να ταξιδέψει κάποιος ζωντανός έως τον Αδη εάν δεν είχε ένα πολύ καλό πλοίο, σε αντιδιαστολή με τις ψυχές των νεκρών που πήγαιναν πετώντας ή με τα πόδια. Ο Οδυσσέας ανέφερε στην Κίρκη ότι χρειαζόταν να έχει μαζί του και έναν καλό οδηγό, που θα ήξερε τα άθλια κατατόπια, αλλά η τελευταία δεν το θεώρησε απαραίτητο. Σε αυτήν την περίπτωση ο Οδυσσέας αποτυπώνει τη δοξασία για τη μετάβαση των ψυχών στον Άδη, σύμφωνα με την οποία θεωρούνταν απαραίτητος ο συνοδός και καθοδηγητής της ψυχής, όπως οι Κήρες του θανάτου στον Ομηρο και ο ψυχοπομπός Ερμής αργότερα.
Αυτές οι δύο παραπάνω διαφορές ήταν από τις βασικές ανάμεσα στο ταξίδι των νεκρών και των ζωντανών. Δεν ήταν χρήσιμος ο οδηγός αλλά το πλοίο ήταν απαραίτητο εκείνη την εποχή, σύμφωνα δε με την Κίρκη ήταν αρκετό να αφεθεί στην πνοή του Βοριά. Αυτή θα το ωθούσε κατευθείαν στον Κάτω Κόσμο, κάπου εκεί στα πέρατα της γης και πέρα από τον κυκλικό Ωκεανό ποταμό, που την περιέβαλλε.

Αργότερα οι δοξασίες άλλαξαν και μπορούσε κάποιος να κατέβει και πεζός από ένα χάσμα στη γη, που λειτουργούσε ως Πύλη του Άδη. Μία τέτοια πύλη προτίμησε μάλλον ο Ηρακλής, σύμφωνα με μεταγενέστερες της εποχής του Ομήρου προσεγγίσεις στο θέμα του ταξιδιού του στον Άδη. Μία από τις Πύλες του Κάτω Κόσμου βρισκόταν πιθανότα στα σύνορα Αχαΐας και Ηλείας, στο σημερινό χωριό Πόρτες, σε μεγάλο σπήλαιο που υπάρχει εκεί. Το σύγχρονο όνομα του χωριού αποτελεί μάλλον τη λατινική απιβίωση της αρχαίας ελληνικής λέξης Πύλος και η θέση ταυτίζεται ίσως με τη γνωστή από τις αρχαίες πηγές Ηλειακή Πύλο, μία από τις γνωστές εισόδους του Αδη.

Η συνέχεια την επόμενη εβδομάδα